Thêm n»a ti‰ng ViŒt âm thanh trÀm b°ng t¿ nhiên nên khi chúng ta nói gi†ng cao, gi†ng thÃp cûa các âm mang dÃu s¡c , dÃu huyŠn , dÃu hÕi , dÃu ngã , dÃu n¥ng nghe t¿a nhÜ m¶t bài ca hay m¶t bài thÖ rÒi .
Sách c° Tàu ghi ngÜ©i ViŒt nói líu lo nhÜ chim hót . NgÜ©i ngoåi quÓc ljn ViŒt Nam phÀn l§n ÇŠu nhÆn xét khi chúng ta nói chuyŒn âm ÇiŒu lên lên , xuÓng xuÓng nghe nhÜ nghe m¶t bän nhåc ÇÜ®c hát lên .
Vì th‰ t° tiên chúng ta Çã Ç‹ låi m¶t kho tàng væn chÜÖng ÇÒ s¶ là tøc ng» , ca dao ghi låi m†i khía cånh cûa Ç©i sÓng tØ tình yêu man - n» ljn tôn giáo , tr©i ÇÃt , phong tøc tÆp quán , quan niŒm vŠ s¿ sÓng , s¿ ch‰t , cách trÒng tÌa , th©i vø . . . .
Hai tÆp Tøc Ng» Phong Giao cûa Ông NguyÍn væn Ng†c ÇÜ®c sÜu tÆp vào næm 1928 gÒm hÖn 6. 500 câu tøc ng» , hÖn 850 bài ca dao và 366 bài thÖ ÇÓ .
Sau này Ông Tr†ng Toàn trong hai tÆp HÜÖng Hoa ñÃt Nܧc do nhà XuÃt bän BÓn PhÜÖng in næm 1956 thu tìm ÇÜ®c 2. 077 bài gÒm tØ hai ljn mÜ©i câu thÖ . Không bi‰t nh»ng câu phÜÖng ngôn cûa các ÇÎa phÜÖng xa xôi Çã ÇÜ®c ghi nhÆn h‰t chÜa . Trong hÖn hai ngàn bài ca dao Ông Tr†ng Toàn ghi nhÆn , tính trung bình m‡i bài có 5 câu thÖ thì chúng ta có hÖn mÜ©i ngàn câu ( 2.077 x 5 =10.385) .
HiŒn nay trang Web eCadao cûa ông Hà phÜÖng Hoài ª MÏ sÜu tÆp ÇÜ®c khoäng 30.000 câu .
ñiŠu Çó chÙng tÕ chúng ta có m¶t nŠn væn h†c rÃt phong phú , rÃt s§m , cách Çây nhiŠu ngàn næm , không thua ngÜ©i Trung Hoa vŠ th©i Çi‹m và có th‹ cä vŠ sÓ lÜ®ng vì khi ông Kh°ng Tº soån kinh Thi Çã chÌ ch†n ÇÜ®c hÖn ba træm bài trong sÓ nh»ng bài ca dao tØ th©i thÜ®ng c° ljn Ç©i vua Bình VÜÖng nhà Chu Ç‹ dåy ngÜ©i Trung Hoa .
Ông Phan Khôi trong bài khäo luÆn vŠ Tøc ng» Phong giao Çæng trên báo Tao ñàn ngày 1-08-1939 cho r¢ng : " Trong hång phong giao tä tình ViŒt Nam , nh»ng câu nói vŠ trai gái hay v® chÒng chi‰m m¶t phÀn l§n ch£ng khác trong QuÓc Phong cûa Kinh Thi bên Tàu . . . . ChÜa nói ljn cái hay chÌ nói ljn cái nhiŠu cÛng Çû thÃy ch‡ Ç¥c s¡c cûa phong giao xÙ ta . . . . Sau m¶t hÒi nghiên cÙu vŠ Tøc Ng» Phong Giao , tôi thÃy ra nó có cái ÇÎa vÎ trong væn h†c v»ng vàng mà r¿c r« l¡m . "
Tåi sao dân t¶c chúng ta sáng tác nhiŠu thÖ væn ljn th‰ ?
Trܧc h‰t phäi nói ngÜ©i ViŒt là m¶t dân t¶c chu¶ng thÖ væn . Câu nói "m‡i ngÜ©i ViŒt Nam là m¶t thi sï " không có gì quá Çáng vì ngÜ©i ViŒt sÓng b¢ng tình cäm , dåt dào tình cäm , tâm hÒn dÍ rung Ƕng låi sÓng trong m¶t ÇÃt nܧc xinh ÇËp , núi cao, sông r¶ng , bi‹n cä mênh mông , cÕ cây bÓn mùa xanh tÓt , con ngÜ©i hiŠn hòa dÍ m‰n .
Trܧc cänh Ãy, ngÜ©i Ãy, tÃt tÙc cänh thành thÖ :
- Trúc xinh trúc m†c ÇÀu Çình ,
Em xinh em ÇÙng m¶t mình cÛng xinh .
Trúc xinh trúc m†c b© ao ,
Em xinh em ÇÙng ch‡ nào cÛng xinh .
ñây là cänh ÇËp cûa Lång SÖn :
ñÒng ñæng có phÓ Kÿ LØa ,
Có nàng Tô ThÎ có chùa Tam Thanh .
Ai lên phÓ Lång cùng anh ,
Bõ công bác mË sinh thành ra em .
Tay cÀm bÀu rÜ®u n¡m nem ,
Mäng vui quên h‰t l©i em d¥n dò !
ñây là cänh trên ÇÜ©ng vào xÙ NghŒ :
ñÜ©ng vô xÙ NghŒ quanh quanh ,
Non xanh , nܧc bi‰c nhÜ tranh h†a ÇÒ .
Ai vô xÙ NghŒ thì vô !
Trܧc cänh núi cao, sông dài , bi‹n r¶ng , con ngÜ©i bâng khuâng t¿ hÕi :
- Núi kia ai Ç¡p mà cao ,
Sông kia , bi‹n n† ai Çào mà sâu !
Ngày nay chúng ta thÜ©ng hi‹u Ca Dao là m¶t th‹ thÖ bình dân , nhÜng nguyên thûy ca có nghïa là hát và dao là bài hát ng¡n . VÆy tØ ngàn xÜa träi dài qua cu¶c sÓng dân t¶c chúng ta m¥c nhiên là ca sï trܧc khi trª thành thi sï mà không ai Ç‹ š .
ñiŠu Çó dÍ hi‹u vì ngôn ng» cûa chúng ta qúa dÒi dào âm ÇiŒu , nói ra ti‰ng là thành nhÜ ca hát rÒi . Ti‰ng ViŒt rÃt phong phú vŠ âm , chúng ta có khoäng 15.000 âm do s¿ bi‰n hóa cûa 5 dÃu ( s¡c , huyŠn , hÕi , ngã , n¥ng ) v§i 12 nguyên âm i ,o , a . . . và các nguyên âm kép nhÜ oa , oe , iu . . . .
So v§i Trung Hoa , ti‰ng B¡c Kinh (Quan Thoåi) chÌ có khoäng 1.300 âm - chÜa b¢ng 1/10 ViŒt Nam ; v§i NhÆt sÓ âm còn ít hÖn , khoäng 120 âm ( Tài liŒu lÃy tØ Ti‰ng ViŒt M‰n Yêu cûa ông ñ‡ thông Minh Çæng trong TÆp San Lê Hoa sÓ Xuân 2006 , trg 116 ) .
So sÓ vÀn trong 8 câu thÖ Løc bát cûa ta v§i 8 câu thÖ luÆt ñÜ©ng cûa Trung Hoa thì sÓ vÀn gÃp hÖn 2 lÀn ( 11 ÇÓi v§i 5) :
( Ch» VÀn )
Làm trai n‰t Çû træm ÇÜ©ng : ÇÜ©ng
Trܧc tiên ÇiŠu hi‰u , Çåo thÜ©ng xÜa nay . : thÜ©ng , nay
Công cha , ÇÙc mË cao dày , : dày
CÜu mang trÙng nܧc nh»ng ngày còn thÖ . : ngày , thÖ
Nuôi con khó nh†c ljn gi© , : gi©
Trܪng thành , con phäi bi‰t th© hai thân . : th© , thân
ThÙc khuya , dÆy s§m chuyên cÀn , : cÀn
Quåt nÒng Ãp lånh gi» phÀn Çåo con . : phÀn
Ca Dao C¶ng : 11 ch» vÀn
ñÜa Cho V® ( Ch» vÀn)
Quanh næm buôn bán ª ven sông , : sông
Nuôi Çû næm con v§i m¶t chÒng . : chÒng
Læn l¶i thân cò khi quãng v¡ng ,
Eo sèo m¥t nܧc bu°i Çò Çông . : Çông
M¶t duyên , hai n® âu Çành phÆn ,
Næm n¡ng , mÜ©i mÜa ch£ng quän công . : công
Cha mË thói Ç©i æn ª båc ,
Có chÒng h© h»ng cÛng nhÜ không . : không
TrÀn T‰ XÜÖng C¶ng : 5 ch» vÀn
Có lë vì sÓ âm ít nên Trung Hoa và nhiŠu nܧc khác không có th‹ thÖ có vÀn ª gi»a (yêu vÆn) nhÜ loåi thÖ Sáu Tám (Løc Bát ) cûa ta .
Nh© âm , ÇiŒu dÒi dào nói không Çã thành thÖ , thành nhåc thì viŒc làm m¶t vài câu thÖ tä tình , tä cänh hay nói vŠ phong tøc tÆp quán ( tøc ng») ho¥c nh»ng l©i khuyên dåy con cháu (châm ngôn ) không khó nên tØ xa xÜa , trܧc khi có h†c hành ch» nghïa , ngÜ©i ViŒt Çã sáng tác rÃt nhiŠu câu thÖ chúng ta g†i là ca dao . Vì là nh»ng bài thÖ ng¡n có vÀn , ÇiŒu êm tai , dÍ nh§ nên ÇÜ®c ph° bi‰n r¶ng rãi và lÜu truyŠn tØ th‰ hŒ này qua th‰ hŒ khác .
BÃt cÙ ngÜ©i ViŒt Nam nào , dù là ngÜ©i nông dân không bao gi© c¡p sách t§i trÜ©ng , cÛng thu¶c ít nhiŠu nh»ng câu tøc ng» , ca dao liên quan t§i cu¶c sÓng hàng ngày vŠ phong tøc tÆp quán , cách cày cÃy, th©i ti‰t . . . nhÜ :
- CÖn (mÜa) Çàng Çông vØa trông vØa chåy .
- Tháng Chåp thì m¡c trÒng khoai ,
Tháng Giêng trÒng ÇÆu , tháng hai trÒng cà . . . .
- Låy tr©i mÜa xuÓng ,
LÃy nܧc tôi uÓng ,
LÃy ru¶ng tôi cày ,
LÃy bát cÖm ÇÀy ,
LÃy rÖm Çun b‰p .
- Ai Öi ch§ lÃy h†c trò ,
Dài lÜng tÓn väi æn no låi n¢m .
NgÜ©i bình dân tØ thu¶c ca dao Çi ljn viŒc dÍ dàng sáng tác nh»ng câu ca dao .
Vì vÆy phÀn l§n š cûa ca dao ÇÖn giän , bình dÎ ; cách gieo vÀn cÛng th‰ nên có ngÜ©i nói ca dao giÓng vè nhiŠu hÖn thÖ :
- Tin b®m mÃt bò ,
Tin bån mÃt v® , n¢m co m¶t mình .
-Tay mang túi båc kè kè ,
Nói quÃy nói quá cÛng nghe Àm Àm .
Tuy nhiên có nh»ng bài ca dao rÃt hay cä vŠ š lÅn l©i nhÜ bài dܧi Çây :
-Trèo lên cây bܪi hái hoa ,
Bܧc xuÓng vÜ©n cà , hái nø tÀm xuân .
Nø tÀm xuân nª ra xanh bi‰c ,
Em Çã có chÒng anh ti‰c l¡m thay !
- Ba ÇÒng m¶t m§ trÀu cay ,
Sao anh không hÕi nh»ng ngày còn không !
Bây gi© em Çã có chÒng ,
NhÜ chim vào lÒng , nhÜ cá c¡n câu .
Cá c¡n câu bi‰t Çâu mà g« ,
Chim vào lÒng bi‰t thuª nào ra !
ñó là tâm tình cûa Çôi trai gái ª sát nhà nhau , bi‰t nhau tØ nhÕ , l§n lên "tình trong nhÜ Çã m¥t ngoài còn e" ( NguyÍn Du ) . RÒi chàng phäi lên ÇÜ©ng tòng chinh hay vì nhà nghèo phäi Çi xa làm thuê làm mܧn , khi trª vŠ thì : " Trܧc sau nào thÃy bóng ngÜ©i , Hoa Çào næm ngoái còn cÜ©i gió Çông . " ( TruyŒn KiŠu cûa NguyÍn Du )
Ôm mÓi thÃt tình chàng buÒn rÜ©i rÜ®i . Th‰ rÒi m¶t hôm nàng ÇÜ®c phép chÒng vŠ thæm cha mË . Nghe gi†ng ai quen mà nhìn không thÃy m¥t vì hai nhà cách nhau b© giÆu . Lòng chàng bÒn chÒn ÇÙng ngÒi không yên h‰t leo lên cây bܪi ngó sang , låi xuÓng vÜ©n cà sát b© rào giä hái nø tÀm xuân ( hoa hÒng dåi) Ç‹ mong thÃy m¥t nói l©i than thª . Hai câu chót dùng vÀn tr¡c ( bi‰c , ti‰c ) diÍn tä n‡i lòng Çau kh° :
Nø tÀm xuân nª ra xanh bi‰c ,
Em Çã có chÒng anh ti‰c l¡m thay !
Và nàng cÛng vÆy , sau khi trách chàng sao không dåm hÕi trܧc khi ra Çi , Çã tÕ rõ n‡i lòng nuÓi ti‰c không cùng vì ván Çã Çóng thuyŠn mÃt rÒi ! Còn nŠn luân lš kh¡t khe , còn danh phÆn phäi gi» gìn , không th‹ làm gì hÖn . Nàng cÛng dùng vÀn tr¡c (g« , thuª ) ª hai câu cuÓi Ç‹ bày tÕ lòng mình :
Cá c¡n câu bi‰t Çâu mà g« ,
Chim vào lÒng bi‰t thuª nào ra !
MÃy câu ca dao sau Çây nói lên n‡i buÒn cô quånh , mênh mang cûa con ngÜ©i :
ñêm qua ra ÇÙng b© ao ,
Trông cá, cá l¥n trông sao, sao m© ,
BuÒn trông con nhŒn giæng tÖ ,
NhŒn Öi , nhŒn h«i , nhŒn ch© mÓi ai !
BuÒn trông chênh ch‰ch sao mai ,
Sao Öi , sao h«i nh§ ai sao buÒn !
Thi‰t tܪng nh»ng thi sï tài danh nhÜ NguyÍn Du , Tän ñà , NguyÍn Bính , Bàng Bá Lân . . . ch¡c Çã làm ÇÜ®c nhÜng câu thÖ hay hÖn ?
Chúng ta so sánh mÃy dòng thÖ sau Çây v§i bài thÖ ThŠ Non Nܧc cûa thi sï Tän ñà . Cä hai ÇŠu nói lên lòng chung thûy Ç®i ch© xem bài nào cô džng hÖn , hay hÖn :
ñêm Çêm tܪng giäi Ngân Hà ,
Bóng sao Tinh ñÄu Çã ba næm tròn .
ñá mòn nhÜng då không mòn ,
Tào khê nܧc chäy, lòng còn trÖ trÖ .
Ca Dao
ThŠ Non Nܧc
Nܧc non n¥ng m¶t l©i thŠ ,
Nܧc Çi Çi mãi không vŠ cùng non.
Nh§ l©i nguyŒn nܧc thŠ non ,
Nܧc Çi chÜa låi non còn ÇÙng không .
Non cao nh»ng ngóng cùng trông ,
SuÓi khô dòng lŒ ch© mong tháng ngày .
XÜÖng mai m¶t n¡m hao gÀy ,
Tóc mây m¶t mái Çã ÇÀy tuy‰t sÜÖng . . . .
Tän ñà
LÓi hát Quan H† B¡c Ninh , hát Ví hay hát ñÓi cûa ÇÒng bào dân quê miŠn B¡c , Hát TrÓng Quân vào Çêm Trung Thu , Hò Kéo G‡ , Hò Giã Gåo , Hò miŠn Nam , Hát Ru v . v . hÀu h‰t dùng th‹ thÖ Sáu Tám cä .
NhÜng nói ljn thÖ bình dân mà không nói ljn vè là m¶t thi‰u xót . Vè là loåi bình dân nhÃt , dÍ làm nhÃt thÜ©ng dùng Ç‹ ch‰ nhåo , trêu c®t :
Nghe vÈ nghe ve ,
Nghe vè xóm Cä ,
H†p hành cãi vã ,
NhÜ Çám m° bò ,
ViŒc làng không lo ,
KhÃu ÇÀu n¶p vå . . . .
VŠ sau , ngÜ©i ta dùng hai câu thÖ bäy ch» có vÀn tr¡c c¶ng v§i th‹ thÖ Sáu Tám thành thÖ Song ThÃt Løc Bát sª trÜ©ng diÍn tä s¿ buÒn phiŠn , ai oán trong BÀn N» Thán , Chinh Phø Ngâm , Cung Oán Ngâm Khúc . Có ngÜ©i cho r¢ng 2 câu thÖ 7 ch» do bi‰n th‹ tØ thÖ ñÜ©ng luÆt nhÜng sau khi džc kÏ ca dao tôi thÃy không Çúng . LÓi gieo vÀn tr¡c ª gi»a Çã có rÃt nhiŠu trong ca dao , thí dø v¡n t¡t nhÜ bài Trèo Lên Cây Bܪi Hái Hoa ª trên , hay :
- Lê tÒn TrÎnh tåi ,
Lê båi TrÎnh vong .
- Cûa làm ra Ç‹ trên gác ,
Cûa Çánh båc Ç‹ ngoài sân ,
Cûa phù vân Ç‹ ngoài ngõ .
- Duyên Çôi ta nhÜ loan v§i phÜ®ng ,
N« lòng nào Ç‹ phÜ®ng lìa cây ,
MuÓn cho có Çó có Çây ,
Ai làm nên n‡i nܧc này chàng ôi .
Có th‹ nói nŠn væn hoá ViŒt Nam không bÎ bi‰n hoá hay ÇÙt Çoån nh© nh»ng bài hát hay nh»ng vÀn thÖ bình dân .
T° tiên chúng ta khªi công xây d¿ng væn hoá b¢ng nh»ng câu nói ÇÖn sÖ nhÜng có vÀn , có ÇiŒu nhÜ : " CÀu ÇÜ®c , ܧc thÃy ." , " ˆn trông nÒi , ngÒi trông hܧng .", " MÃt bò , m§i lo làm chuÒng .
TØ Çó ti‰n t§i loåi thÖ gÀn v§i thÖ Sáu Tám . Chúng ta lÀn lÜ®t džc nh»ng câu sau Çây Ç‹ hi‹u rõ hÖn s¿ ti‰n tri‹n cûa ca dao ViŒt nam :
- ñãi cÙt sáo lÃy håt Ça ,
ñãi cÙt gà lÃy tÃm .
Hay :
-N¡ng s§m thì Çi trÒng cà ,
MÜa s§m ª nhà phÖi thóc .
- CÓ ÇÃm æn xôi ,
ñÃm thì vô hÒi , xôi ch£ng ÇÜ®c æn .
- M¥t nåc Çóm dày ,
Mo nang trôi sÃp bi‰t ngày nào khôn .
- Ba v® , bäy nàng hÀu ,
ñêm n¢m chuÒng trâu , gÓi ÇÀu b¢ng ch°i !
T§i th‹ Sáu Tám là th‹ thÖ hoàn chÌnh nhÃt , không nh»ng ÇÜ®c gi§i bình dân sº døng mà cä nh»ng ngÜ©i có h†c nÖi cºa Kh°ng sân Trình dùng Ç‹ sáng tác ti‹u thuy‰t dài b¢ng thÖ và vi‰t sº nhÜ NguyÍn huy T¿ , NguyÍn ThiŒn v§i truyŒn Hoa Tiên , NguyÍn Du v§i TruyŒn KiŠu , NguyÍn Çình Chi‹u v§i Løc Vân Tiên , Phåm Çình Toái và Lê Ngô Cát v§i ñåi Nam QuÓc Sº DiÍn Ca v. v . .
Ngày xÜa nhà Nho thi cº phäi thông thåo Phú Løc , Væn sách là nh»ng loåi væn thÖ cûa Tàu , không h†c væn thÖ ViŒt Nam nên loåi thÖ chính thÙc các cø hay làm là thÖ ñÜ©ng (loåi thÖ bäy ch» tám câu ) .
NhÜng n‰u t°ng c¶ng tÃt cä thÖ ÇÜ®c sáng tác b¢ng ch» Nho chÜa ch¡c b¢ng sÓ thÖ các cø sáng tác b¢ng ch» ta (nôm) qua th‹ thÖ Sáu Tám .
ñiŠu Çó giäi thích tåi sao chúng ta không bÎ Tàu hóa và nêu rõ ÇÎa vÎ quan tr†ng cûa ca dao trong nŠn Væn Hóa ViŒt Nam .
ñó m§i chÌ là xét qua theo hình thÙc , xét phÀn n¶i dung tÙc tÜ tܪng , tình cäm ÇÜ®c ph° vào l©i nói Ç‹ thành nh»ng câu thÖ bình dân truyŠn tØ Ç©i n† qua Ç©i kia m§i quan tr†ng . Sau Çây là nh»ng Çi‹m chính :
- Tín ngÜ«ng : Tín ngÜ«ng tÙc niŠm tin tôn giáo . NgÜ©i ViŒt Nam xÜa Çã có tôn giáo , Çó là ñåo Tr©i, Çåo th© cúng t° tiên trܧc khi các Çåo PhÆt , Lão , Kh°ng , Thiên Chúa t§i truyŠn bá .
NgÜ©i ViŒt tin Ông Tr©i là ÇÃng tÓi cao tåo d¿ng vån vÆt , có toàn quyŠn næng mà m‡i khi cÀn xin ÇiŠu gì , ngÜ©i ta vái låy :
Låy Tr©i mÜa xuÓng ,
LÃy nܧc tôi uÓng ,
LÃy ru¶ng tôi cày ,
LÃy bát cÖm ÇÀy,
LÃy rÖm Çun b‰p .
ñÓi v§i nh»ng kÈ Ç¶c ác , bÃt nhân ngÜ©i ta tin së khó lòng thoát khÕi bÎ Tr©i trØng phåt v§i câu : " Tr©i có m¡t " , " Lܧi Tr©i lÒng l¶ng " ho¥c " Không có Tr©i ai ª ÇÜ®c v§i ai ." hay :
- ñØng cÆy khoÈ , ch§ cÆy giàu ,
Tr©i kia còn ª trên ÇÀu , còn kinh .
- Cûa Tr©i, Tr©i låi lÃy Çi ,
GiÜÖng hai m¡t ‰ch làm chi ÇÜ®c Tr©i !
Nên ngÜ©i ta phäi æn ª hiŠn lành , có nhân , có nghïa :
- Làm Ön ¡t h£n nên Ön ,
Tr©i nào phø kÈ có nhÖn bao gi© .
Do Çó ngÜ©i ta tin tܪng tuyŒt ÇÓi vào ñåo Tr©i :
- Dù ai nói ngÜ®c , nói xuôi ,
Ta Çây vÅn gi» ñåo Tr©i khæng khæng .
ñåo Tr©i là Çåo t¿ nhiên nhÜ æn ngay ª lành , hoà thuÆn , thÜÖng yêu . Ông Tr©i ÇÓi v§i ngÜ©i ViŒt rÃt gÀn gÛi và thân yêu, không cÀu kÿ, cao xa , nhiŠu ban bŒ nhÜ Ng†c Hoàng ThÜ®ng ñ‰ cûa ngÜ©i Trung Hoa ; Thiên Chúa Çáng s® , Çáng kính cûa ngÜ©i Do Thái trong Kinh C¿u Чc .
Câu truyŒn c° k‹ : ngày xÜa Tr©i ª sát v§i ngÜ©i nhÜng anh chàng kia ÇÜ®c v® d¥n ª nhà trông cái váy phÖi trên cây sào . Anh chàng quên không Ç‹ š , ljn lúc nh§ ra thì cái váy Çã bÎ gío th°i bay mÃt . Chàng ta không bi‰t th‰ låi nghi là Tr©i æn c¡p nên lÃy cây sào Çâm Tr©i , Tr©i giÆn m§i bay lên cao nhÜ bây gi© .
Hình änh Ông Tr©i Çã æn sâu vào tiŠm thÙc ngÜ©i ViŒt Nam nên hÖi m¶t tí là ngÜ©i ta kêu Tr©i . Vui cÛng kêu Tr©i , buÒn cÛng kêu Tr©i :
-Tr©i Öi vui qúa !
-Tr©i Öi , sao tôi kh° qúa !
-Tr©i Öi , xÃu nhÜ ma mút !
-Tr©i Öi , ÇËp nhÜ m¶t nàng tiên !
ñåo PhÆt Çã hiŒn diŒn ª ViŒt Nam hÖn 2 ngàn næm nhÜng không xóa ÇÜ®c hình änh Ông Tr©i trong ÇÀu óc h† , trái låi ngÜ©i ta vÅn thÜ©ng nói : " Nh© Tr©i , nh© PhÆt ". Sª dï nhÜ th‰ vì Ông Tr©i cûa ngÜ©i ViŒt là m¶t ÇÃng thiêng liêng , có toàn næng cÛng nhÜ Ng†c Hoàng ThÜ®ng ñ‰ cûa Trung Hoa , ÇÃng A-Lát cÛa Çåo HÒi , Thiên Chúa cûa Çåo Công Giáo ( các giáo sï phÜÖng Tây lúc m§i sang ViŒt Nam truyŠn Çåo cÛng kêu Thiên Chúa là ñÙc Chúa Tr©i ) . ñÓi v§i ngÜ©i ViŒt Nam , ñåo Tr©i là Çåo t¿ nhiên , bàng båc trong tâm hÒn m†i ngÜ©i , bàng båc trong muôn loài nên không cÀn lÆp thành nh»ng nguyên t¡c hay giáo ÇiŠu ch¥t chë nhÜ các tôn giáo khác .
- Nhân sinh quan : CÛng nhÜ tÜ tܪng cûa Lão Trang du nhÆp vŠ sau , ngÜ©i ViŒt Nam Çã s§m nhÆn ra cu¶c Ç©i ng¡n ngûi nhÜ hoa s§m nª , tÓi tàn :
- NgÜ©i Ç©i khác n»a là hoa ,
S§m còn , tÓi mÃt , nª ra låi tàn .
Tuy cu¶c Ç©i ng¡n ngûi , phi lš nhÜng ngÜ©i ViŒt chúng ta quan niŒm Çã sÓng thì sÓng cho có š nghïa , không phí phåm tháng ngày :
- ñ©i ngÜ©i ÇÜ®c mÃy gang tay ,
Ai hay ngû ngày , chÌ ÇÜ®c nºa gang .
Và Çã sÓng thì phäi sÓng hào hùng , Çem tài trí giúp ích cho Ç©i :
- Làm trai cho Çáng nên trai ,
XuÓng Çông Çông tïnh , lên Çoài Çoài tan .
Ngoài ra tøc ng» , ca dao còn ÇŠ cÆp ljn nhiŠu vÃn ÇŠ nhÜ giáo døc , tâm lš ngÜ©i Ç©i , phong tøc , tÆp quán , th©i ti‰t , nông vø . . . :
Giáo døc :
- Cá không æn muÓi cá ÜÖn ,
Con không nghe l©i cha mË træm ÇÜ©ng con hÜ .
-Dåy con , con ch£ng nghe l©i ,
Con nghe ông h‹nh Çi Ç©i nhà con .
- ˆn trông nÒi , ngÒi trông hܧng .
Lòng hi‰u thäo :
- Công cha nhÜ núi Thái SÖn ,
Nghïa mË nhÜ nܧc trong nguÒn chäy ra . . . .
- Công cha ÇÙc mË cao dày ,
CÜu mang trÙng nܧc nh»ng ngày ngây thÖ .
Nuôi con khó nh†c ljn gi© ,
Trܪng thành con phäi bi‰t th© hai thân .
Th©i ti‰t :
- Ngày tháng 10 chÜa cÜ©i Çã tÓi .
- MÒng chín tháng Chín không mÜa ,
MË con bán cä cày bØa mà æn .
MÒng chín tháng Chín có mÜa ,
MË con Çi s§m vŠ trÜa m¥c lòng .
Th©i vø :
- Tháng Chåp là ti‰t trÒng khoai ,
Tháng Giêng trÒng ÇÆu , tháng Hai trÒng cà .
Tháng Ba cày bª ru¶ng ra ,
Tháng TÜ gieo må thuÆn hoà nÖi nÖi . . . .
- Tháng Giêng là tháng æn chÖi ,
Tháng hai trÒng ÇÆu , trÒng khoai , trÒng cà . . . .
Phong tøc , tÆp quán :
- Tháng Giêng æn t‰t ª nhà ,
Tháng hai c© båc , tháng Ba h¶i hè .
Tháng TÜ Çong ÇÆu nÃu chè ,
ˆn t‰t ñoan Ng† trª vŠ tháng næm . . . .
- Phép vua thua lŒ làng .
- ChÒng cô , v® cÆu , chÒng dì ,
Trong ba ngÜ©i Ãy ch‰t thì không tang .
-Låy cha ba låy , m¶t quì ,
Låy mË bÓn låy con Çi lÃy chÒng .
Tâm lš :
- Yêu nên tÓt , ghét nên xÃu .
- Khó khæn ª ch® leo teo ,
Ông cô, bà cÆu ch£ng ÇiŠu hÕi sao .
Giàu sang ª tÆn nܧc Lào ,
Hùm tha , r¡n c¡n tìm vào cho mau .
Tình yêu : NhÜ nhÆn xét cûa ông Phan Khôi ª trên , cao dao nói rÃt nhiŠu vŠ tình yêu nam - n» và diÍn tä rÃt th¡m thi‰t tình cäm yêu ÇÜÖng trong tâm hÒn ngÜ©i ViŒt :
- Yêu nhau cªi áo cho nhau ,
VŠ nhà mË hÕi : - Qua cÀu gió bay .
- Mình vŠ ta ch£ng cho vŠ ,
Ta n¡m våt áo ta ÇŠ câu thÖ .
Câu thÖ ba ch» rành rành :
Ch» trung , ch» hi‰u , ch» tình là ba .
Ch» hi‰u thì Ç‹ mË cha ,
Ch» trung cho nܧc , Çôi ta ch» tình .
- Yêu nhau mÃy núi cÛng trèo ,
MÃy sông cÛng l¶i , mÃy Çèo cÛng qua .
Khi Çã nên duyên n® thì :
- Chàng Çi cho thi‰p theo cùng,
ñói no thi‰p chÎu , nh†c nh¢n thi‰p cam .
- Con cò l¥n l¶i b© sông ,
Gánh gåo ÇÜa chÒng , nܧc m¡t nÌ non .
Nàng Öi ª låi nuôi con ,
ñ‹ anh lo trÄy nܧc non Cao B¢ng .
- Xót xa nhÜ muÓi bóp lòng ,
Nºa muÓn theo chÒng , nºa bÆn con thÖ .
Tóm låi , chÌ nhÆn xét riêng vŠ phÀn ca dao chúng ta thÃy nܧc ViŒt tØ ngàn xÜa Çã có m¶t nŠn væn hoá riêng , phong tøc tÆp quán riêng , tín ngÜ«ng riêng ( th© Tr©i , th© Ông Bà T° Tiên ) , b© cõi riêng ÇÜ®c xác tín qua bài thÖ sau Çây cûa danh tܧng Lš thÜ©ng KiŒt :
Nam quÓc sÖn hà Nam lj cÜ ,
TiŒt nhiên ÇÎnh phÆn tåi thiên thÜ .
NhÜ hà nghÎch l‡ lai xâm phåm ,
Nh» Ç£ng hành khan thû båi hÜ .
Tåm dÎch :
Vua Nam ª ÇÃt nܧc Nam ,
Sách tr©i phân ÇÎnh biên cÜÖng rõ ràng .
Gi¥c nào dám t§i hoành hành ,
TÃt nhiên Çåi båi tàn tành nhÜ tro .
S¿ phân ÇÎnh b© cõi cÛng nhÜ xác ÇÎnh nŠn væn hoá ViŒt ÇÜ®c Cø NguyÍn Trãi hùng hÒn nh¡c låi trong bài Bình Ngô ñåi Cáo sau khi dân t¶c ta Çánh Çu°i quân Minh vŠ nܧc :
NhÜ nܧc ViŒt ta tØ trܧc
VÓn xÜng Væn Hi‰n Çã lâu ,
SÖn hà cÜÖng v¿c Çã chia ,
Phong tøc B¡c , Nam cÛng khác .
Ngoài ca dao , chúng ta còn có m¶t kho tàng væn hoá c° khác là các truyŒn c° tích tÒn tr» và lÜu truyŠn trong dân gian mà mãi vŠ sau m¶t sÓ ÇÜ®c ghi låi thành sách vª vào khoäng th‰ k› 13 , 14 bªi các ông Lš T‰ Xuyên v§i ViŒt ñiŒn U Linh tÆp và TrÀn Th‰ Pháp v§i Linh Nam Trích Quái . Sau này còn các ông NguyÍn D» vi‰t TruyŠn Kÿ Mån Løc , Phåm ñình H° và NguyÍn Án vi‰t Tang ThÜÖng NgÅu Løc sÜu tÆp nh»ng truyŒn c° trong dân gian . Nh»ng truyŒn loåi này ÇÜ®c truyŠn tØ ÇÀu môi cûa cha mË , ông bà hay các bÆc gìa cä k‹ låi cho con cháu , tØ Ç©i này ljn Ç©i khác vŠ truyŠn thuy‰t cûa dân t¶c , các vÎ vua Hùng d¿ng nܧc , các vÎ anh hùng cÙu nܧc nhÜ ñÙc Thánh Gióng , Hai Bà TrÜng , các vÎ thÀn linh nhÜ ThÀn núi Tän Viên , Chº ñÒng Tº . . . . Qua nh»ng câu chuyŒn Ãy , ngÜ©i ta bi‰t ÇÜ®c nguÒn gÓc cûa mình , bi‰t ÇÜ®c t° tiên mình d¿ng nܧc và gi» nܧc ra sao , ÇÃt nܧc mình có nh»ng vÎ thÀn minh bäo tr® và các vÎ anh hùng hào kiŒt tØng chi‰n th¡ng kÈ xâm lÜ®c , nh»ng thuÀn phong mÏ tøc phäi duy trì (tøc cܧi hÕi trong truyŒn SÖn Tinh Thûy Tinh , tình nghïa v® chÒng , anh em trong truyŒn TrÀu Cau . . . ) .
Nh»ng câu tøc ng» ca dao và truyŒn c° tích nhÜ måch suÓi ngÀm lan toä , thÃm ÇÜ®m vào tâm hÒn ngÜ©i ViŒt tØ mÃy ngàn næm ljn bây gi© nên träi qua bao nhiêu cÖn quÓc bi‰n v§i chính sách ÇÒng hoá g¡t gao tØ Ç©i Hán ljn Ç©i Minh , Ç©i Thanh v§i chÌ thÎ thÃy bÃt cÙ dÃu v‰t væn hóa nào nhÜ sách vª , bia Çá , ca lš dân gian cûa ngÜ©i ViŒt thì m¶t mänh , m¶t ch» , m¶t câu cÛng phäi ÇÓt , phäi Çøc h‰t ( ChÌ Dø cûa vua Minh thành T° ngày 21-8-1406) . Sách vª , bia Çá thì ngÜ©i Tàu tha hÒ thu , tha hÒ Çøc , tha hÒ ÇÓt . Cái gì cûa Tàu trä cho Tàu . Cái gì cûa ViŒt m¶t mäy may không hŠ sÙt mÈ .
Nhìn qua sách vª vi‰t b¢ng ch» Hán ho¥c nghiên cÙu các luÆt lŒ , cách thÙc t° chÙc triŠu Çình ngày xÜa m¶t sÓ ngÜ©i cä ViŒt , cä ngoåi quÓc cho r¢ng ViŒt Nam chÎu änh hܪng n¥ng nŠ væn hóa Trung Hoa .
ñó là m¶t ÇiŠu sai lÀm vì ngÜ©i ViŒt xÜa chÜa có ch» vi‰t thì mÜ®n ch» Hán Ç‹ vi‰t . NhÆt Bän và TriŠu Tiên cÛng làm nhÜ vÆy cho ljn khi tåo ra ch» vi‰t riêng . Các nܧc Âu châu Çã tØng mÜ®n ch» Hy Låp hay ch» Latin . Các triŠu Çåi xÜa thÃy Çåo Nho cûa Kh°ng Månh có l®i cho vÜÖng quyŠn nên b¡t chܧc Trung Hoa trong viŒc t° chÙc triŠu nghi , Ç¥t ra các luÆt lŒ theo chiŠu hܧng Ãy ho¥c ngay cä nhÜ vua Gia Long triŠu NguyÍn Çem gÀn nguyên luÆt cûa nhà Mãn Thanh ra áp døng .
ñó chÌ là b¶ m¥t cûa các vÜÖng triŠu , ª kinh Çô còn hÀu h‰t dân chúng sÓng ª làng måc không bÎ änh hܪng và k‹ cä các luÆt lŒ do vua chúa ban ra cÛng ít có änh hܪng ljn h† vì "Phép vua thua lŒ làng ". Nh»ng luÆt lŒ nào trái v§i phong tøc tÆp quán Çã có s¤n , làng xã có quyŠn không tuân theo . Ngay cä nh»ng nhà Nho n°i ti‰ng vŠ Hán h†c nhÜ các cø NguyÍn bÌnh Khiêm , NguyÍn Trãi , NguyÍn Khuy‰n . . . sau khi LJ Çåt và thành danh thì låi vŠ qui Än nÖi thôn dã sau lÛy tre xanh sÓng hòa mình v§i bà con xóm làng , æn mæng , æn rau giá , uÓng rÜ®u n‰p , lÃy cÀn câu tiêu khi‹n chÙ không uÓng rÜ®u BÒ ñào , løa là , xe ng¿a Çài các nhÜ ngÜ©i Trung hoa :
- Thu æn mæng trúc , Çông æn gía ,
Xuân t¡m hÒ sen , hå t¡m ao .
RÜ®u ljn gÓc cây ta së nh¡p ,
Nhìn xem phú quí t¿a chiêm bao .
NguyÍn bÌnh Khiêm
Hay : - T¿a gÓi ôm cÀn lâu ch£ng ÇÜ®c ,
Cá Çâu ǧp Ƕng dܧi chân bèo .
NguyÍn Khuy‰n
Væn hóa ViŒt không ghi trong sách vª , væn bia , không vi‰t b¢ng ngòi bút mà " vi‰t " b¢ng l©i nói , b¢ng m¶t thÙ ngôn tØ huyŠn diŒu ÇÜ®c ph° bi‰n và lÜu truyŠn lâu dài tØ Ç©i này sang Ç©i khác . Trong bÃt cÙ th©i kÿ Çen tÓi nào cûa dân t¶c ViŒt , nh»ng câu ca dao hô hào lòng yêu nܧc hay phÌ báng quân thù không nh»ng không ngæn cÃm ÇÜ®c mà còn phát tri‹n månh hÖn nhÜ th©i quân Thanh sang xâm læng ra lŒnh cho ngÜ©i ViŒt phäi k‰t tóc thành bím thä ra phía sau nhÜ m¶t cái Çuôi . ViŒc này h† Çã thành công ª bên Tàu nhÜng thÃt båi ª ViŒt Nam :
Trèo lên trên núi mà coi ,
Kìa kìa Ngô khách m†c Çuôi Çàng ÇÀu !
( ChÌ có thú vÆt nhÜ trâu , bò , lØa , ng¿a . . . m§i có cái Çuôi m†c ª ch‡ xÃu và dÖ nhÃt - Çây là l©i nhåo báng n¥ng nŠ dành cho kÈ xâm læng ) .
S¿ ki‹m soát tÜ tܪng không th©i nào kh¡t khe, tàn båo và tinh vi nhÜ th©i c¶ng sän vì ª m†i nÖi , m†i ch‡ ÇŠu có Çäng viên làm tai m¡t . Nh»ng ngÜ©i dùng ngòi bút Ç‹ chÓng ÇÓi nhÜ nh»ng nhà væn , nhà thÖ trong nhóm Nhân Væn Giai PhÄm hay ông NguyÍn chí ThiŒn thì bÎ tù t¶i , væn sách bÎ tÎch thu , bÎ cÃm nhÜng ca dao vÅn näy nª và ÇÜ®c lÜu truyŠn r¶ng rãi :
- M¶t ngÜ©i làm viŒc gÃp hai ,
ñ‹ cho cán b¶ mua Çài (radio) , s¡m xe .
M¶t ngÜ©i làm viŒc gÃp ba ,
ñ‹ cho cán b¶ xây nhà , xây sân .
- ñÀu ÇÜ©ng Çåi úy vá xe ,
CuÓi ÇÜ©ng thi‰u tá bán chè ÇÆu Çen .
Ca dao miŠn B¡c
- ñôi giép râu xéo nát Ç©i son trÈ ,
MÛ tai bèo che lÃp cä tÜÖng lai .
Ca dao miŠn Nam ( sau 1975)
ñó là nh»ng l©i oán than tiêu c¿c cûa dân chúng nhÜng ngay cä nh»ng câu ca dao có håi , gây nguy hi‹m cho ch‰ Ƕ , chính quyŠn cÛng không tài nào ngæn cÃm ÇÜ®c vì ngÜ©i ta không vi‰t thành truyŠn ÇÖn , không vi‰t thành bi‹u ng» mà ghé sát vào tai nói cho nhau nghe :
Bao gi© hÒ cån , ÇÒng khô ,
Búa liŠm thì cÛng là ÇÒ bÕ Çi .
Th©i nay dù sách vª thuÆn tiŒn nhÜng tøc ng» , ca dao vÅn Çóng m¶t vai trò quan tr†ng trong s¿ hình thành tâm hÒn và n‰p sÓng cûa ngÜ©i ViŒt tØ nông thôn t§i thành thÎ . Ngay cä c¶ng ÇÒng ngÜ©i ViŒt ª nܧc ngoài m‡i khi muÓn nói ljn cách cÜ xº hay m¶t tÆp quán nào ( nhÜ nghi lÍ cܧi xin ) ngÜ©i ta vÅn dùng tøc ng» , ca dao Ç‹ chÙng dÅn .
Có ngÜ©i cho r¢ng trܧc sÙc bành trܧng ào åt cûa væn minh phÜÖng Tây, væn hóa ViŒt Nam së bÎ trÓc gÓc . Chúng tôi thi‰t nghï Çó là m¶t š tܪng bi quan . NŠn væn hóa cûa chúng ta Çã qua thº thách cûa lÎch sº trong qúa khÙ v§i væn hóa và væn minh Trung Hoa , Pháp . HiŒn tåi chúng ta Çang Çem nŠn væn hóa Ãy Çi thº thách kh¡p nÖi trên th‰ gi§i theo cùng v§i ngÜ©i ViŒt tÎ nån . Tuy là thi‹u sÓ nhÜng nÖi nào chúng ta cÛng có khuynh hܧng h¶i tø thành quÀn th‹ v§i các sinh hoåt væn hóa riêng cûa mình nhÜ sách báo , ca nhåc , truyŠn thanh , truyŠn hình , trÜ©ng h†c , chùa , nhà th© , các Çoàn th‹ , h¶i Çoàn . . . ñiŠu Çó chÙng tÕ væn hóa ViŒt Nam có th‹ tÒn tåi trong bÃt cÙ hoàn cänh nào .
No comments:
Post a Comment